انواع اسکناس ایران، از قدیم تا جدید

دوره چاپ انواع اسکناس ایران به قرن هفتم هجری (سال ۶۷۲ شمسی) و تحت حکومت ایلخانان مغول در ایران برمی‌گردد. به نظر می‌رسد در این زمان، ذخایر خزانه گی‌خاتو شاه مغول به حداقل میزانش. شاه و وزیرش، از طریق یکی از مشاوران که مبادلات در چین داشت، از وجود پول کاغذی به نام چاو در کشور چین مطلع می‌شود.

اولین چاپ انواع اسکناس ایران

پس از مطلعشدن شاه مغول به کمک صدراعظمش در ایران از نوع تبادلات تجاری در چین، اولین اسکناس چاپ شد. او اسکناسی مشابه چاو، با همان نام به چاپ رساند و در شهرهای مهم ایران مکان‌هایی به نام چاوخانه راه انداخت. وی مردم را مجبور کرد که سکه‌های طلا و نقره خود را به چاوخانه بدهند و اسکانس کاغذی تحویل بگیرند.
این موضوع با مقاومت مردم روبرو شد و اعتراضاتی در شهرهای مهم ایران شکل گرفت. به همین دلیل این نوع اسکناس منسوخ شد.

تاریخچه چاپ انواع اسکناس ایران

تاریخچه چاپ اسکناس در ایران، به حدود ۷۵۰ سال پیش بازمی‌گردد. چاپ اسکناس در آن دوره ابتدا بر روی آجرهای خشک‌شده، پوست آهو و چرم انجام می‌شد. البته چاپ و انتشار اسکناس در ایران به سه دوره تقسیم می‌شود:

دوره اول: 1268 هجری خورشیدی تا 1309 هجری خورشیدی

در دوره اول، بریتانیای کبیر به علت گرفتن امتیاز روییتر از ناصرالدین‌شاه در سال 1268 بانکی با عنوان بانک شاهی ایران تاسیس کرد. تا قبل از تاسیس این بانک، پول مبادلاتی مردم ایران، سکه‌های طلا و نقره بود که با تاسیس این بانک، چاپ اسکناس با کمک بریتانیا انجام گرفت.

اولین مرحله چاپ

اولین اسکناس‌های بانک شاهی ایران در سال 1269 در بریتانیا به چاپ رسید. این نوع از اسکناس‌ها، با تصویر ناصرالدین‌شاه قاجار و علامت شیر و خورشید چاپ و بین بازاریان پخش شد.

دومین مرحله چاپ

مطابق تاریخچه چاپ انواع اسکناس ایران، دومین چاپ اسکانس بانک شاهی زمانی صورت گرفت که برخی جاعلان شروع به جعل اسکناس‌ها کردند. برای این وضعیت، دومین مجموعه اسکناس در سال 1303 به چاپ رسید و مجددا راهی بازار شد. بعد از وفات ناصرالدین‌شاه قاجار، محمدعلی شاه دوره جدیدی را شروع کرد. وی تلاش‌های زیادی برای تاسیس بانک ملی ایران انجام داد.

با این حال تلاش‌های زیادی برای جلوگیری از تاسیس این بانک صورت گرفت. دلیل این موضوع نیز به آغاز جنگ جهانی اول و همچنین قرارداد محرمانه سن‌پترزبورگ میان شوروی سابق و بریتانیای کبیر برمی‌گردد. طبق مفاد این قرارداد، ایران بین این دو قدرت مطلق جهان تقسیم شد. اما در نهایت، بانک ملی در تاریخ 14 اردیبهشت‌ماه سال 1306 به تاسیس رسید.

دوره دوم: 1309 هجری خورشیدی تا 1339 هجری خورشیدی

بانک شاهی تا سال 1309 شمسی به کار خود ادامه داد. اما امتیاز چاپ و انتشار اسکناسش به بانک ملی ایران واگذار شد. تاریخچه چاپ انواع اسکناس ایران نشان می‌دهد که در آن زمان بانک ملی مجبور شد برای دریافت امتیاز چاپ اسکناس‌، خسارت 200 هزار لیره به دولت انگلیس بپردازد. زیرا این امتیاز تا آن زمان به‌صورت انحصاری در اختیار انگلستان بود.

اولین تصویر چاپ‌شده بر روی اسکناس

پس از واگذاری امتیاز چاپ به بانک ملی در اول فروردین 1311، چاپ اسکناس با تصویر رضاشاه و با رقم‌های ۵، ۱۰، ۲۰، ۱۰۰ و ۵۰۰ ریالی منتشر شد. با توجه به قانون واحد و مقیاس پول در ایران، هر ریال معادل 100 دینار و با نام واحد پول رسمی کشورمان انتخاب شد. با انجام این کار، واحدهای پول قِران و تومان نیز از بین رفت.

تصویر جدید اسکناس‌ها

در سال 1314 سری جدید اسکناس‌ها با تصویری بزرگ از رضاشاه چاپ گردید. از آن تاریخ به بعد اسکناس 1000 ریالی روانه بازار شد. سری بعدی انواع اسکناس ایران در سال 1315 و 1317 با تصویر بزرگ رضاشاه صورت گرفت. اما این بار تصویر بدون کلاه رضاشاه بود و مهم‌ترین تفاوتش، معادل‌سازی بود که مطابق با آن هر 100 ریال برابر با یک پهلوی در نظر گرفته می‌شد.

در تاریخ شهریور ماه سال 1320 شمسی، رضاشاه توسط انگلیسی‌ها از ایران اخراج و پسرش محمدرضا جایگزین وی شد. بدین ترتیب، اولین سری اسکناس‌ها با تمثیلی از چهره محمدرضا شاه با رقم‌های 5، ۱۰، ۲۰ و ۱۰۰ ریالی چاپ و وارد بازار مالی ایران شد.

پس از آن، سری دوم اسکناس‌ها در سال 1325 و در زمان محمدرضا شاه وارد بازار شد. این سری از اسکناس‌ها نیز شامل 50، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی با چهره محمدرضا شاه بود. اوایل سال 1330 که بانک‌های خصوصی شروع به تاسیس کردند، بانک مرکزی نیز تاسیس شد. این امر موجب گسترده‌تر شدن و پیشرفت بازار مالی کشور شد و تفکیک بانک‌های تجاری و غیرتجاری از هم صورت پذیرفت.

دوره سوم: 1339 هجری خورشیدی تاکنون

آغاز دوره سوم، هم‌زمان با تاسیس بانک مرکزی ایران بود. در این دوره، حق امتیاز چاپ اسکناس از بانک ملی ایران سلب و به بانک مرکزی داده شد. اسکناس‌های اولیه که در این بانک به چاپ رسید، با ارقام 10 و 20 ریالی و با نقش‌های تاج و شیر و خورشید بود. البته چاپ برخی از اسکناس‌ها با تصویر محمدرضا شاه در سال 1340 به بعد انجام شد.

در سال 1344 اسکناس‌های 5 هزار ریالی بانک مرکزی با امضای وزیر دارایی و رییس بانک مرکزی چاپ و به انتشار رسید. اولین اسکناس‌های 5 هزار ریالی در کشور پاکستان چاپ شد. با این حال، بزرگ‌ترین مشکل آن، رنگ‌هایی بود که در چاپ آن مورد استفاده قرار گرفت. رنگ این اسکناس‌ها در مجاورت آب، به‌راحتی از بین می‌رفت.

این ایراد، موجب حذف زودهنگام این نوع اسکناس شد. از آن سال به بعد، با تاسیس کارخانه تولید کاغذ اوراق بهادار، ایران توانست انواع اسکناس‌ها ایران را روی کاغذ ایرانی چاپ کند. به این ترتیب، سفارش چاپ آن‌ها به کشورهای دیگر سپرده نشد.

انواع اسکناس‌ ایران بعد از انقلاب اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تصویر روی اسکناس‌ها توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تغییر کرد. در سری اول اسکناس‌های بعد از انقلاب، تصویر محمدرضا شاه حذف گردید و نشان موقت جمهوری اسلامی درج شد.

سری دوم اسکناس‌های جمهوری اسلامی در سال 1360 با امضای وزیر اقتصاد و رییس کل بانک مرکزی به چاپ رسید. در این سری، تصویر بارگاه امام رضا (ع) و نشان موقت جمهوری اسلامی روی اسکناس‌ها مورد استفاده قرار گرفت. سری سوم نیز در سال 1366 با تصویر محمدحسین فهمیده جایگزین شد.

از سال 1372 تصویر آیت‌الله العظمی سید روح‌الله موسوی خمینی بر روی اسکناس‌های 10 هزار ریالی چاپ و به انتشار رسید.

چک‌پول

یکی از انواع اسکناس ایران چک‌پول است که پیشینه آن به سال 1368 برمی‌گردد. این نوع از اسکناس برای اولین بار با عنوان سپه‌چک انتشار یافت. با توجه به نرخ تورم و فقدان اسکناس‌های با مبالغ بالا، بانک‌ها از سال 1375 به انتشار ایران‌چک روی آوردند.
افراد قادر بودند با ارائه چک‌پول به بانک، آن را پشت‌نویسی و باطل کنند. ایران‌چک‌ها با رقم‌های 500 هزار و یک میلیون ریالی توزیع شد. در سال 1385 تعداد اسکناس‌های در گردش مالی، حدود هفت میلیارد و 300 میلیون تخمین زده شد. این اسکناس‌ها نسبت به جمعیت، به تعداد صد برگ برای هر فرد صادر شده بود.

کارت‌های الکترونیک

تاریخچه اولین دستگاه ATM به سال 1350 بازمی‌گردد. اولین کارت‌های بانکی با نام تهران‌کارت توسط بانک تهران ارائه گردید. اما به‌دلیل عدم آگاهی و اطمینان مردم به دستگاه‌های خودپرداز، چندان مورد استقبال قرار نگرفت.
در سال 1370، دستگاه‌های عابر بانک توسط چند بانک معتبر و با صدور کارت‌های بانکی آغاز به‌کار کردند. این مسیر چنان روند رو به رشدی را طی کرد که تقاضا برای صدور عابر بانک به حداکثر رسید و باعث شد روز به روز تعداد دستگاه‌های ATM افزایش یابد.

پرداخت موبایلی و اینترنتی

بزرگ‌ترین قدم در صنعت بانکداری و پرداخت الکترونیک کشور در سال‌های اخیر، حذف تدریجی انواع اسکناس ایران بود. این موضوع با ورود موبایل بانک‌ها یا به اصطلاح اپلیکیشن‌های همراه بانک در چرخه پرداخت الکترونیک کشور اتفاق افتاد. امروزه این نوع پرداخت‌ها سهم بزرگی در تراکنش‌های بانکی کشور دارند. راحتی و دسترس‌بودن این نوع از عملیات بانکی، مهم‌ترین دلیل افزایش استفاده از آن است.

جمع‌بندی

در دوره قاجار، انگلیس بسیاری از امتیازات را از آن خود کرد. با این کار به مدت 40 سال تمام بازار مالی در دست انگلیسی‌ها افتاد. این وضعیت تا تاسیس بانک ملی ایران و چاپ اولین اسکناس در سال ۱۳۱۱ ادامه داشت. با عبور از تاریخچه طولانی چاپ انواع اسکناس ایران، امروزه اسکناس‌هایی با کیفیت بالا و طرحی متاثر از فرهنگ و سنت جمهوری اسلامی ایران را شاهد هستیم.