به‌طورکلی قدیمی‌ترین پول در ایران متعلق به دوره‌ی ایلخانان است. این پول به شکل اسکناس کاغذی چاپ می‌شد که عبارت «لا اله الا الله، محمداً رسول‌الله» روی آن نوشته‌شده بود. در حقیقت این اسکناس در اواخر قرن هفتم هجری و در زمان سلطنت گیخاتوخان به چاپ رسید. دلیل چاپ اسکناس کاغذی در دوره پادشاه ایلخانی، خالی شدن خزانه و کسری بودجه بود. بدین ترتیب عزالدین مظفر وزیر پادشاه ایلخانی پیشنهاد چاپ پول کاغذی به نام چاو (موسوم به چاو مبارک) در تبریز ارائه داد که با استقبال عمومی روبه‌رو نشد. در این مقاله تاریخچه چاپ پول در ایران موردبررسی قرارگرفته است.
تاریخچه پیدایش پول
اختراع پول، بشر را قادر ساخت تا مشکلات موجود در مبادله کالاها و خدمات برطرف کند، ازاین‌رو به‌عنوان یکی از کشفیات شگرف و بی‌نظیر در نظر گرفته شد.
درگذشته افراد برای رفع نیاز و تداوم حیات خود، مجبور به انجام مبادله کالا به کالا بودند. معایب مبادله کالا به کالا را می‌توان به عدم امکان تعیین ارزش کالا بر اساس قبول واحد معینی و سختی یافتن طرفین مبادله دو کالا که هر دو نیاز به کالاهای عرضه‌شده طرف دیگر داشته و آماده مبادله باشند، در نظر گرفت. بنابراین برای برطرف کردن این مشکلات در هر منطقه اشیا و یا کالاهایی بسته به نوع و فراوانی آن‌ها به‌عنوان واسطه مبادلات مشخص شدند.
به‌عنوان مثال در شهرهای نزدیک به دریا صدف و در شهرهای کوهستانی گاو و گوسفند به‌عنوان وسیله دادوستد انتخاب شد. تاریخچه چاپ پول در ایران مربوط می‌شود به زمان داریوش که مسکوکات فلزی از جنس طلا و نقره رواج پیدا کرد. پس از پیدایش سکه مزایا و وجوه تمایز آن‌ها نسبت به کالاهای مورداستفاده برای مبادله موردتوجه قرار گرفت و این سکه‌ها به‌عنوان جایگزین وسایل مبادلاتی قبلی و «پول» شناخته شد. باگذشت زمان مسئولان امور در جوامع مختلف برای رونق دادوستد و توسعه تجارت، سکه‌های متنوعی ممهور به مهر مناسب و در اندازه متفاوت ساختند.
چاپ نخستین اسکناس ایران
بر اساس تاریخچه چاپ پول در ایران می‌توان گفت اولین بانکی که شروع به چاپ اسکناس کرد، بانک جدید شرق بود. مرکز این بانک در لندن واقع‌شده بود، و اسکناس‌هایی که توسط این بانک چاپ می‌شد در بانک بازرگانی ایران توزیع شد. این اسکناس‌ها، عموما از پنج قِران بیشتر بودند. پس‌ازآن در سال ۱۲۶۷ هجری قمری، بانک شاهی امتیاز چاپ اسکناس را از بانک جدید شرق دریافت کرد. اگرچه بانک شاهنشاهی ایران بر اساس قرارداد رویترز دارای حق انحصاری نشر اسکناس بود، اما همچنان اسکناس‌های ایران توسط بانک جدید شرق چاپ می‌شد. حتی سیاست‌های پولی کشور ما نیز توسط همین بانک مشخص می‌شد.
در تاریخچه چاپ پول در ایران بیان‌شده است که بانک شاهنشاهی در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار تاسیس شد. این بانک در سال 1269 موفق به چاپ نخستین سری اسکناس‌های ایرانی در کشور انگلستان و توسط چاپخانهen: bradbury Wilkinson and Company شد. این اسکناس‌ها به ارزش1، 2، 3، 5، 10، 20، 25، 50، 100، 500 و 1000 تومان چاپ می‌شدند. البته اسکناس هزارتومانی به‌عنوان پشتوانه در خزانه بانک ذخیره می‌شد و بقیه اسکناس‌ها در چرخه معاملات در جریان بودند.
تاسیس بانک ملی و چاپ پول در ایران
سرانجام نمایندگان نخستین مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی، خواستار تاسیس بانک ملی شدند. بااین‌حال بانک ملی تا سال ۱۳۰۶ تصویب نشد، تا درنهایت در ۱۷ شهریور ۱۳۰۷ فعالیت خود را شروع کرد. از طرفی بانک شاهنشاهی تا سال ۱۳۰۹ مشغول به کار بود. در تاریخچه چاپ پول در ایران ثبت‌شده است که بانک شاهنشاهی در سال 1309 حق انحصاری چاپ اسکناس را به مبلغ ۲۰۰ هزار لیره از انگلیس خریداری کرد. پس‌ازآن مسئولیت چاپ اسکناس به بانک ملی ایران انتقال یافت.
مطابق با ماده ۵ قانون اصلاح واحد و مقیاس پول حق انحصاری چاپ اسکناس در ایران به مدت ۱۰ سال به بانک ملی انتقال یافت. با انتقال حق چاپ اسکناس به بانک ملی، اسکناس‌های قبلی در سال 1310 از رده خارج شدند. از این تاریخ به بعد نوع، طرح و مبلغ، اسکناس‌ها و حتی تعداد آن‌ها توسط بانک ملی تعیین می‌شد، ولی همچنان اسکناس‌ها در چاپ خانه لندن به چاپ می‌رسیدند.
با توجه به تاریخچه چاپ پول در ایران، بانک ملی توانست اولین اسکناس ایرانی را در فروردین 1311 در چاپخانه لندن چاپ کند و این روند تا سال 1339 ادامه یافت. البته لازم به ذکر است تا قبل سال 1362 اسکناس‌های ایرانی در کشورهای خارجی به‌ویژه انگلستان چاپ می‌شدند.
پول رایج ایران
با تاسیس بانک مرکزی در سال 1362، حق چاپ اسکناس در ایران را دریافت کرد که همچنان این حق ادامه دارد. در سال 1367 حجم واردات کاغذ اسکناس و سایر اوراق امنیتی آن‌قدر زیاد بود که رئیس‌جمهور وقت فرمان تاسیس کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار را به بانک مرکزی داد. درواقع با ادامه روند چاپ پول در ایران، کارخانه تولید کاغذ اوراق بهادار در ایران تاسیس شد و اسکناس‌های ایرانی بر روی کاغذهای تولید داخلی چاپ می‌شدند.
بنابراین در تاریخچه چاپ پول در ایران بیان‌شده است که بانک مرکزی در راستای انجام این وظیفه قانونی، سازمان تولید اسکناس و مسکوک را تاسیس کرد. وظیفه سازمان تولید اسکناس و مسکوک چاپ و امحای اسکناس‌های رایج در بازار هست. بااین‌حال مسئولیت این سازمان فقط تولید اسکناس و مسکوک نیست. بلکه این سازمان درزمینه مدیریت اسکناس‌های موجود در بازار و تولید دیگر اوراق بهادار همچون اوراق مشارکت بانک‌های مختلف، اسناد هویتی (مانند گذرنامه‌ها و شناسنامه‌ها) و کارت‌هایی که جنبه امنیتی یا اعتبار خاصی مسئولیت دارد. بنابراین تمامی مراحل طراحی تا تولید و چاپ اسکناس‌ها و اوراق بهادار در این سازمان انجام می‌شود.
انواع اسکناس‌ها در ایران و ویژگی آن‌ها
با توجه به تاریخچه چاپ پول در ایران، در مهروموم‌های اخیر اسکناس‌ها با استفاده از دستگاه‌های مدرن و بالاترین ضریب امنیت چاپ می‌شوند. در این انواع اسکناس‌هایی که در ایران چاپ می‌شوند موردبررسی قرارگرفته‌اند.
اسکناس 100 هزار ریالی
در اسکناس 100 هزار ریالی پرتره حضرت امام(ره) در سمت چپ و به‌صورت سه‌بعدی در خمیرکاغذ چاپ‌شده که در مقابل نور از دو طرف قابل‌مشاهده هست. نخ امنیتی این اسکناس از نوع هولوگرام با عرض 5/2 میلی‌متر هست و آرم بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در طول نخ وجود دارد. نخ امنیتی پنهان این اسکناس از جنس پلی‌استر است و عبارت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران روی آن نوشته‌شده که زیر تابش اشعه ماورای بنفش با سه رنگ سبز، آبی و قرمز مشخص می‌شود.
اسکناس 50 هزار ریالی
اسکناس 50 هزار ریالی یکی دیگر از اسکناس‌هایی است که در تاریخچه چاپ پول در ایران تولیدشده است. همانند اسکناس 100 هزار ریالی در این اسکناس نیز پرتره حضرت امام(ره) در سمت چپ و به‌صورت سه‌بعدی در خمیرکاغذ چاپ‌شده است. نخ امنیتی این اسکناس نیز از نوع هولوگرامی با عرض 5/2 میلی‌متر و به‌صورت پنجره‌ای می‌باشد که لوگوی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران روی آن قابل‌مشاهده است.
اسکناس 20 هزار ریالی
در اسکناس 20 هزار ریالی نیز پرتره حضرت امام(ره) در سمت چپ و به‌صورت سه‌بعدی در خمیرکاغذ چاپ‌شده است که در مقابل نور از دو طرف قابل‌مشاهده می‌باشد. نخ امنیتی این اسکناس از نوع متالایز با عرض 5/1 میلی‌متر و به‌صورت پنجره‌ای هست که لوگوی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران روی آن مشخص می‌باشد.
اسکناس 10 هزار ریالی
بنابر تاریخچه چاپ پول در ایران اسکناس 10 هزار ریالی یکی از قدیمی‌ترین اسکناس‌های موجود در ایران هست. در این اسکناس نیز پرتره حضرت امام(ره) در سمت راست و به‌صورت سه‌بعدی در خمیرکاغذ چاپ‌شده است. نخ امنیتی این اسکناس از نوع متالایز با عرض 2/1 میلی‌متر به‌صورت پنجره‌ای که عبارت 10000 ریال به‌صورت فارسی و لاتین روی آن نمایان است.
جمع‌بندی
اولین اسکناس در ایران در دوره قاجار توسط بانک جدید شرق به چاپ رسید که شعبه این بانک در لندن قرار داشت. در تاریخچه چاپ پول در ایران بیان‌شده است این اسکناس باارزش ۵ قِران چاپ و در کشور توزیع می‌شد. پس‌ازآن در سال ۱۲۶۷ خورشیدی بانک شاهنشاهی شروع به چاپ و انتشار اسکناس ایرانی کرد. درنهایت در خرداد ۱۳۱۰ خورشیدی، این اسکناس‌ها از رده خارج شدند. و بانک ملی ایران حق انحصاری چاپ اسکناس را دریافت کرد.
