اسکناس‌های ایران دارای تصاویر مختلفی هستند که در دولت‌های مختلف با توجه به سیاست‌های فکری مقامات همواره در حال تغییر و به‌روزرسانی می‌باشند. این تصاویر، رموز و نماد خاصی هستند و اعتقادات یک دولت را منعکس می‌کنند. رموز اسکناس ایران شامل مواردی همچون طراحی خطی سه‌بعدی، طرح مکمل، طرح مخفی، چاپ برجسته، ریزنوشته (میکروپرینت)، علامت مخصوص روشندلان، واتر مارک، نخ امنیتی پنجره‌ای هولوگرافیک، شماره سریال می‌باشد. در ادامه مفهوم این رموز بیان گردیده است.
سیر تغییرات در رموز اسکناس‌ها
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مخدوش شدن چهره شاه به عنوان اولین تغییر در اسکناس‌های رایج آن دوران در نظر گرفته شد. در واقع در آن زمان چهره شاه مخلوع با استفاده از سورشارژ از روی اسکناس‌ها حذف گردید. زیرا که زمان لازم برای چاپ اسکناس جدید وجود نداشت. با این حال اولین تغییر رسمی در اسکناس‌های ایران در سال 1360 رخ داد. این تغییر شامل جایگزین کردن تصویر حرم امام رضا (ع) و مهر جمهوری اسلامی ایران به جای عکس پهلوی می‌شد.
در حالی که در زمان جنگ تحمیلی، رموز اسکناس ایران تحت تاثیر حوادث جنگ قرار گرفت و رنگ و بویی از جهاد و انقلاب را منعکس می‌کرد. به عنوان مثال صحنه‌های نمادین از اتفاقات و پیروزی‌های جنگ تحمیلی، راهپیمایی‌های باشکوه مردم در ۲۲ بهمن و یا جمعیت نمازگزار در نماز جمعه بر روی اسکناس‌های آن زمان چاپ می‌شد. سال‌های پس از آن با توجه به برجسته شدن آموزش در کشور، تصاویر دانشگاه تهران و مدرسه فیضیه قم به عنوان نمادی ازعلم و فرهنگ کشور، پشت اسکناس‌ها به چاپ رسید. البته با درگذشت امام راحل در سال‌های پایانی جنگ، از آن زمان تا کنون تصویر امام خمینی (ره) بر روی اسکناس‌های ایران چاپ می‌شود.
به طور کلی تصاویر و رموز اسکناس ایران متناسب با وقایع زمان درحال تغییر و به‌روزرسانی هستند. این رموز نه تنها به دلیل اینکه یادآور وقایع خاصی می‌باشند، بلکه به دلیل اینکه خصوصیات امنیتی پول را فراهم می‌کنند، حائز اهمیت می‌باشد.
فهرست رموز اسکناس
با اینکه به نظر نمی‌رسد، اما تصاویر چاپ شده بر روی اسکناس‌ها دارای مفاهیم خاصی است و همین یک تکه کاغذ ساده انبوهی از پیچیدگی‌های امنیتی را به همراه دارد. برخی از تصاویر چاپ شده روی اسکناس در حالت عادی قابل مشاهده هستند، درحالی‌که برخی دیگر از تصویر فقط زیر نور ماوراء بنفش قابل مشاهده می‌باشند. در این بخش در مورد رموز اسکناس ایران توضیحاتی بیان شده است.
طراحی خطی
یکی از رموز اسکناس‌ها، طراحی کلیه نقوش اسکناس به صورت خطی می‌باشد. در واقع طراحی خطی با استفاده از نرم‌افزارهای امنیتی انجام می‌شود و هر خط اطلاعاتی به همراه دارد و با رنگ خاصی مشخص می‌شود. این رمز به تشخیص اسکناس جعلی از اصل کمک می‌کند. زیرا که در اسکناس‌های جعلی خطوط از ترکیب نقاط رنگی تشکیل شده‌اند و به راحتی به وسیله ابزار بزرگ‌نمایی قابل تشخیص هستند.
طراحی خطی سه‌بعدی (مدالین)
یکی دیگر از رموز اسکناس ایران، طراحی خطی سه‌بعدی است. طراحی خطی سه بعدی، طراحی ویژه‌ای می‌باشد که در آن نقش‌ها به صورت برجسته به نظر می‌رسند.
طرح مکمل
در سمت چپ و پایین هر اسکناس بخشی از مبلغ اسکناس به صورت لاتین و به صورت ناقص در دو طرف اسکناس چاپ شده است. وقتی اسکناس در مقابل نور قرار می‌گیرد، این دو قسمت که یکدیگر را تکمیل کرده و به صورت یک عدد کامل قابل مشاهده می‌باشد.
طرح مخفی
طرح مخفی یکی دیگر از رموز اسکناس‌ها است که در حالت عادی قابل مشاهده نیست. اما با قرار دادن اسکناس به صورت افقی در راستای چشم در چاپ برجسته نمایان می‌شود.
چاپ برجسته
این مورد از رموز اسکناس ایران به آسانی با لمس دست قابل تشخیص است. در واقع تصور پرتره امام خمینی (ره)، عبارت بانک مرکزی جمهوری اسلامی و ارزش اسمی اسکناس به صورت برجسته چاپ می‌شود.
ریزنوشته (میکروپرینت)
این مورد از رموز اسکناس‌ها به صورت نوشته‌های بسیار ریز بر روی اسکناس چاپ می‌شوند که فقط با ابزار بزرگ‌نمایی قابل مشاهده خواهند بود. این ریز نوشته فقط توسط دستگاه‌های چاپ امنیتی چاپ می‌شوند.
واتر مارک
اگر تصویر یا نوشته‌ای بر روی اسکناس به صورت سه‌بعدی و روشن چاپ شود که فقط در مقابل نور قابل مشاهده باشد، به عنوان واتر مارک مشخص می‌شود. این مورد از رموز امنیتی اسکناس‌ها شامل پرتره امام خمینی (ره) و عدد مبلغ اسکناس می‌باشد.
علامت مخصوص روشندلان
یکی دیگر از رموز اسکناس ایران، علامت ویژه‌ای است که برای روشندلان به صورت برجسته چاپ می‌شود. که توسط چاپ برجسته ایجاد می‌گردد. این علامت نشان دهنده مبلغ اسکناس می‌باشد و در گوشه پایین سمت راست اسکناس چاپ شده است. بنابراین روشندلان با لمس آن به راحتی مبلغ اسکناس را تشخیص خواهند داد.
نخ امنیتی پنجره‌ای هولوگرافیک
نخ امنیتی پنجره‌ای هولوگرافیک به صورتی در بافت خمیر کاغذ اسکناس قرار گرفته است که بخشی از آن قابل مشاهده و بخشی دیگر در اسکناس پنهان شده می‌باشد. البته این نخ امنیتی به عنوان یکی از مهم‌ترین رموز اسکناس ایران در مقابل نور کاملا و به راحتی دیده می‌شود. در واقع این نخ از متریال ویژه‌ای درست شده که در مقابل نور یا با تغییر دادن زاویه اسکناس به هفت رنگ متغیر مشاهده می‌شود. علاوه‌براین بر روی نخ امنیتی، عبارت IR.IRAN به صورت لاتین و نقشه ایران هک شده است. به طور معمول ضخامت این نخ بین ۱ تا ۲ میلی‌متر می‌باشد.
شماره سریال
به طور کلی شماره سریال هر اسکناس به صورت کسری از اعداد نوشته می‌شود و می‌تواند از ۰۱ تا ۹۹۹۹۹۹ را در بر بگیرد. این شماره نشان دهنده تعداد اسکناس‌های چاپ شده از یک نمونه اسکناس می‌باشد. شماره سریال‌ها، مورد دیگری از رموز اسکناس‌ها به حساب می‌آیند که معمولا با استفاده از مرکب آبی فلورسنت چاپ می‌شوند. این شماره‌ها زیر تابش اشعه ماورابنفش به رنگ‌های مختلف قابل مشاهده است.
پوشش ورنی موضعی
یکی دیگر از رموز اسکناس ایران که بسیار حائز اهمیت می‌باشد، پوشش ورنی موضعی است. این پوشش در بخشی از اسکناس به منظور جلوگیری از تماس دست افراد با اسماء متبرکه، قرار گرفته است.
بناهای تاریخی مهم بر روی اسکناس‌های ایران
ایده چاپ تصویر بناهای فرهنگی و تاریخی بر روی اسکناس‌ها، یک ایده قدیمی بوده است که هنوز هم در چاپ اسکناس‌های جدید ادامه دارد. در این بخش از مقاله تصاویر جاذبه‌های گردشگری و مکان‌های تاریخی که بر روی و یا پشت اسکناس‌های چاپ شده است، معرفی شده‌اند:
– اگرچه این روزها اسکناس ۲۰ تومانی در معاملات روزانه مردم رد و بدل نمی‌شود، اما بر روی آن تصویر مسجد جامع یزد چاپ شده است.
– همچنین بر روی اسکناس پنجاه تومانی سردر دانشگاه تهران چاپ شده که به همین دلیل این اسکناس شهرت و محبوبیت زیادی پیدا کرده است.
– تصویر مدرسه فیضه قم به عنوان یکی از رموز اسکناس ایران روی اسکناس ۱۰۰ تومانی چاپ شده است.
– اسکناس ۵۰۰ تومانی با تصاویر مختلفی چاپ گردید. بر روی اولین نمونه اسکناس ۵۰۰ تومانی تصویری از حرم حضرت معصومه منتشر شد. در حالی که نمونه‌های بعدی این اسکناس با تصویری از سفالینه‌های قرن هشتم هجری چاپ شد.
– حرم امام رضا، قله دماوند و آرامگاه حافظ تصاویری بودند که در دوره‌های مختلف بر روی اسکناس ۱۰۰۰ تومانی چاپ شدند.
– همچنین اسکناس ۲ هزار تومانی در دوره اول با تصویر میدان نقش جهان و در دوره دوم با تصویر خانه آقازاده ابرکوه به چاپ رسید.
– اسکناس ۵ هزار تومانی با تصویری از خلیج فارس و نمای دیگری از سردر دانشگاه تهران چاپ گردید.
– بر روی اسکناس ۱۰ هزار تومانی تصویر آرامگاه سعدی چاپ شده است.
– بر روی چک پول ۵۰ هزار تومانی تصویر حرم مطهر رضوی چاپ گردیده است.
– همچنین بر روی چک پول ۱۰۰ هزار تومانی تصویر تخت جمشید به چاپ رسیده است.
جمع‌بندی
از زمان شروع چاپ اسکناس در ایران تاکنون، تصاویر چاپ شده روی این اسکناس‌ها تغییرات زیادی را متحمل شده‌اند. در واقع این تصاویر و نوشته‌ها به عنوان رموز اسکناس ایران در نظر گرفته می‌شوند که هم منعکس کننده اعتقادات و طرز فکر جامعه ایران و هم از نظر امنیتی بسیار حائز اهمیت می‌باشند.
